Tongvaren Asplenium scolopendrium

Tongvaren die de streepvormige sporenhoopjes laat zien aan de onderzijde van zijn bladen.

De tongvaren is een lage, groenblijvende varen, met tongvormige bladen uit de  streepvarenfamilie, Aspleniaceae. Ik dacht dat die familie zo heet omdat de sporenhoopjes op de onderzijde van de bladen  vaak streepvormig zijn. Maar de Ecologische flora schrijft dat Asplenium is afgeleid van splèn wat in het Grieks milt betekent. De varens uit deze familie werden dan ook gebruikt tegen miltziekten.

Tongvaren is een stikstofminnende plant, die groeit op vochtig, kalkhoudend substraat en hij is vorstgevoelig. Logisch dus dat met de zachte winters en hoge stikstofdepositie, deze soort in West Nederland de laatste decennia flink is uitgebreid. De soort was tot 2017 beschermd.

Misschien kent u de tongvaren als muurplant – Amsterdam staat er vol mee. De werkgroep muurplanten van de KNNV (Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging) telde er dit jaar in de binnenstad (maps.amsterdam.nl/muurflora) meer dan 2300. Ook in het Rembrandtpark groeit de soort als muurplant. Hij staat in de hoek van de Postjeswetering met de Westlandgracht. Er loopt geen pad langs  maar met de inventarisatie in 2010 kwam ik de groeiplaats tegen. 

Ik ben gek op de tongvaren het is op muren een pionierplant. De sporen waaien overal naar toe en kunnen op het kleinste randje blijven liggen en dan uitgroeien tot een kleine varen. Als de juiste omstandigheden ontbreken, verdwijnen ze weer na korte tijd. Belangrijk is dat er vaste groeiplaatsen zijn met volwassen varens. Die zorgen immers voor voldoende sporen in de lucht, zodat er steeds nieuwe kiemplaatsen ontstaan. Af en toe groeit dan een exemplaar uit tot een nieuwe bestendige groeiplaats. De plek in het Rembrandtpark is zo’n vaste groeiplaats met volwassen planten. Er stonden in 2010 ongeveer 70 planten. De muurplantenwerkgroep telde er in muurplantenseizoen 2023-2024 ongeveer 170 – een mooie vooruitgang. Behalve van muren is de soort ook bekend van vochtige bossen of steilrandjes van  beken of vochtige greppels. In het Leidse bosje stonden ooit exemplaren op de grond. Jammer genoeg hebben we nog geen grondstandige tongvarens gevonden in het Rembrandtpark. Hoewel ik ben er lang niet geweest, heeft u ze op de bosbodem zien staan?                 

Bertien Besteman

Vogelexcursie zondag 10 maart 2024 – herinnering

Op zondag 10 maart gaan we weer een vogelrondleiding door het park houden.

Er zijn nog een paar deelnemersplekken vrij!

We vertrekken om 10.00 uur vanaf de ingang van de kinderboerderij. Omdat het aantal deelnemers wel begrensd is, is aanmelding voor deze excursie noodzakelijk.

Dit kan via e-mail: tr.vandijk@planet.nl  of telefonisch via 020-6141492

Als het weer langdurige regen te zien geeft, zal de excursie geen doorgang vinden. Het meenemen van een verrekijker verdient wel aanbeveling. (misschien van een bekende lenen)

Plant van de maand: Gewoon sneeuwklokje

In de vorige plant van de maand beloofde ik na winterakoniet weer een stinsenplant. Het wordt Gewoon sneeuwklokje, net als winterakoniet een voorbode van de lente. Maar wat is een stinsenplant eigenlijk?

Een stins was een 14e-eeuwse stenen woontoren in Friesland. In de toren kon een rijke familie zich in veiligheid brengen. De torens lagen op door mensen verhoogde gronden in het landschap. Er werd aarde aangevoerd, er werden bomen geplant, er werd gegraven en bemest. En in dat specifieke milieu werden aantrekkelijke soorten geplant. In de loop der tijd verdwenen of veranderden de stinsen. Ze transformeerden tot klooster, landhuis of er werd een kerk of herenboerderij gebouwd. Het specifieke milieu bleef, wat botanici nu stinsenmilieu noemen.

De term stinsenplant werd vermoedelijk voor het eerst gebruikt door botanicus dr. Jacob Botke. In 1932 viel het hem op dat op plaatsen waar ooit stinsen stonden, in het voorjaar van die aardige bloempjes groeiden. Rondom de Schierstins in Veenwouden noemden de mensen het daar groeiende Haarlems klokspel ‘stinsenblomkes’ (stinse-stiens.nl).

Samengevat is een stinsenplant een wilde plant uit een ander deel van Europa (of een ander deel van Nederland) die zich natuurlijk gedraagt. Het door mensen ‘gemaakte’ specifieke milieu is een luchtige, matig voedselrijke tot voedselrijke, vochtige, humusrijke grond (klei, veen of zand). Buiten dit stinsenmilieu groeit de plant niet.

Niet alleen in Friesland verbeterde men de bodem en plantte men bolgewassen uit Midden en Zuid-Europa. Stinsenplanten groeien ook op landgoederen in andere delen van het land. Met de verstedelijking breidde het stinsenmilieu zich uit naar onze parken. In het Rembrandtpark zijn de iets hoger gelegen delen aan de randen het meest geschikt.

Gewoon sneeuwklokje (Galántus nivális)

Gewoon sneeuwklokje heeft een bol waaruit twee smalle groenblauwe bladen groeien. De bloem hangt aan een dunne ongebladerde bloemsteel en bestaat uit zes bloemdekbladen, 3 lange en daarbinnen 3 kortere met een groene hartvormige tekening. De groene bloeistengel draagt bij aan de fotosynthese. Dat gaat ook door als de bladen al zijn afgestorven na verloop van de lente.

In Nederland vormt de plant meestal geen zaad, omdat zo vroeg in het jaar nog maar weinig insecten actief zijn om de bloemen te bestuiven. Vroeg vliegende bijensoorten kunnen echter stuifmeel en nectar uit de bloem verzamelen. De bloem schijnt zelfs bij mooi zonnige weer extra wijd open te gaan. Vermeerdering vindt plaats via de bollen. Een bol heeft meerdere jaren onder de grond nodig om genoeg kracht op te bouwen voor een bloeistengel. Daarom werden sneeuwklokjes geteeld in bossen en niet op akkers. De bolletjes komen wel eens terecht in het tuinafval. Dat tuinafval wordt op zijn beurt soms in plantsoenen of bermen gegooid. Geregeld slaan die aan, en zo veroveren ze een nieuwe groeiplaats.

Van oorsprong groeide de plant in Zuidwest-Azië en Midden-Europa, en eindigde het verspreidingsgebied in Normandië. In 2010 vonden wij de soort niet in het Rembrandtpark, dus we hebben hem niet opgemerkt óf hij is er vrij recent terecht gekomen. Of dat bewust of onbewust gebeurde weten we niet, maar ik hoop dat de soort zichzelf uitbreid.

In het Rembrandtpark groeit ook groot sneeuwklokje. Die soort heeft bredere bladen en twee, in plaats van één, groene vlek op de binnenste bloemdekbladen. Vermoedelijk is groot sneeuwklokje aangeplant in 2010 of 2011.

Het sneeuwklokje is giftig. Het bevat de stof galantamine, net als narcissen. Galantamine wordt gebruikt in medicijnen die de symptomen van de ziekte van Alzheimer kunnen verminderen.

Vogelexcursie zondag 10 maart 2024

Op zondag 10 maart gaan we weer een vogelrondleiding door het park houden.

We vertrekken om 10.00 uur vanaf de ingang van de kinderboerderij. Omdat het aantal deelnemers wel begrensd is, is aanmelding voor deze excursie noodzakelijk.

Dit kan via e-mail: tr.vandijk@planet.nl  of telefonisch via 020-6141492

Als het weer langdurige regen te zien geeft, zal de excursie geen doorgang vinden. Het meenemen van een verrekijker verdient wel aanbeveling. (misschien van een bekende lenen)

Plant van de maand: de Winterakoniet

Eerst even voorstellen

Ik ben Bertien Besteman. Ik ben ecoloog en werk voor mijn adviesbureau b&d Natuuradvies.

Rond 2006 mochten we voor Stadsdeel Slotervaart de natuur in het Rembrandtpark monitoren. Eén monitoringsonderdeel was: de planten.

In ongeveer 2008 kwam ik in aanraking met de Vereniging Vrienden van het Rembrandtpark en ik kreeg goed contact met Teun van Dijk, die mij geregeld onderzoeksgegevens verstrekte, en antwoord gaf op mijn vragen over vogels en vogelmonitoring.

Tot 2018 vroeg het stadsdeel, inmiddels Nieuw-West, ons af en toe onderzoek te doen of het park te inspecteren, wat ik met diverse collega’s deed. Mijn kennis over het park is dus misschien wat gedateerd, maar de planten die ik zal beschrijven zijn dat natuurlijk niet.

Winterakoniet

Nu zelfs in West-Nederland de temperatuur rond het vriespunt ligt, kan ik niet anders dan een plant kiezen die hoort bij de winter. Winterakoniet kan al in december bloeien, met de gele bloempjes boven een groene kraag. Die kraag bestaat eigenlijk uit drie, ingesneden, bladeren. De bloemen ontspruiten aan een knolvormige wortelstok. Er is niet altijd een bloem, er kan ook enkel een handvormig ingesneden blad verschijnen. Hier op de foto zijn de bloempjes gesloten tegen de regen, maar bij droger weer kun je in de zestallige bloemkroonbladen met veel meeldraden kijken. Hiervoor moet je wel door de knieën, de winterakoniet wordt namelijk niet hoger dan enkele centimeters.

De soort behoort tot de ranonkelfamilie en groeit op beschaduwde plaatsen op voedselrijke grond. Hij zorgt dat hij voldoende licht krijgt door te groeien en bloeien voordat er te veel schaduw komt, doordat de bomen boven hem bladeren krijgen.

De soort in het Rembrandtpark is in 1992 ingezaaid aan de kant van de Nachtwachtlaan en Staalmeesterslaan. Het is mooi om te zien dat er nu verspreid door het park een populatie groeit van duizenden planten. In 2010 vonden wij de soort op 8 plaatsen.

Winterakoniet komt oorspronkelijk uit Midden- en Zuidoost-Europa, en is lang geleden ingevoerd om de zogenaamde stinzen (middeleeuwse stenen woontoren in Friesland en Groningen) mee te verfraaien. Het is dus een echte stinzenplant.

Wat is een stinzenplant? De volgende plant van de maand zal er óók een zijn, er is dan ongetwijfeld ruimte om dat te beschrijven.

Meer groeiruimte voor een gezonder Rembrandtpark

Graag delen we onderstaand bericht van de gemeente Amsterdam over het Rembrandtpark.

Begin februari starten we met de werkzaamheden om bomen en beplanting in het Rembrandtpark meer groeiruimte, licht en voedingsstoffen te geven.

Waarom dit nodig is

Het Rembrandtpark is verdeeld in bosjes. De bosjes zijn nog geen 50 jaar oud. Bij de aanleg zijn veel bomen op een klein oppervlakte geplant. Dit is gedaan om snel een groen park te krijgen. Op dit moment vormen de bomen een dicht bladerdak, waardoor te weinig licht valt op de bodem. Hierdoor kunnen jonge bomen en de kruiden- en struikenlaag op de bodem zich slecht ontwikkelen. Deze zijn van belang voor insecten, vogels en kleine zoogdieren.

Wat we gaan doen

Voor elk bosje bepalen we welke bomen we kunnen en willen behouden. Dit zijn vaak soorten die oud kunnen worden, zoals de eik of de beuk. We verwijderen de bomen die de groei van deze bomen in de weg zitten. We letten er hierbij op dat we zo weinig mogelijk bomen verwijderen per bosje. We halen alleen bomen weg, waar dit echt nodig is. We verwerken het hout dat vrijkomt als schuilplaats voor dieren en voedsel voor beplanting. Zo ontstaat een gesloten kringloop in het park.

Uitvoering en planning

Elk jaar dunnen we ongeveer een kwart van de bosjes. Dit gebeurt meestal tussen november en april, wanneer bomen geen nieuwe bladeren aanmaken. En we de natuur het minste verstoren. Na 4 jaar zijn alle bosjes aan de beurt gekomen en begint de cyclus opnieuw. Begin februari starten we met het eerste tijdvak. We verwachten eind februari klaar te zijn.

Contact

Heeft u nog vragen of opmerkingen? Neem dan contact op met Monique Stolp via, M.stolp@amsterdam.nl

Uitnodiging rondleiding dunnen Rembrandtpark

De gemeente Amsterdam nodigt u graag uit voor een rondleiding door het Rembrandtpark. Tijdens deze rondleiding zal de gemeente Amsterdam uitleggen waarom ze gaan dunnen in het park en hoe ze te werk gaan. ‘Dunnen’ is een proces waarbij een aantal bomen verdwijnen om blijvende bomen meer groeiruimte te geven. Op die manier kunnen bomen zich volwaardig ontwikkelen en wordt gewerkt aan meer variatie en duurzame bosontwikkeling.

De rondleiding zal woensdag 20 december plaatsvinden om 13.30 uur. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden door een mail te sturen naar renovatierembrandtpark@amsterdam.nl. Aanmelden kan tot en met maandag 18 december.

Wat:                         Rondleiding dunnen

Wanneer:               Woensdag 20 december 13.30 uur (duur rondleiding +- 1 uur)

Waar:                       Rembrandtpark (startlocatie wordt nog bekend gemaakt)

Vogel van de maand: de bosuil

Net als de ransuil is de bosuil een onregelmatige broedvogel in het Rembrandtpark. Ook deze uil heeft een prachtige schutkleur, zodat hij als hij stilzit helemaal wegvalt in zijn omgeving. Het verenkleed is een mengeling van bruin en crème, met diverse lengtestreepjes. Ook deze uil heeft beide ogen naar voren gericht, zodat hij in het schaarse nachtlicht zich goed op zijn prooi kan richten. Die prooi speurt hij grotendeels op het gehoor op.

Terwijl de ransuil een kop met zg. ‘oor’pluimen heeft, toont deze uil een bolronde kop, met boven de snavel een donkere baan, die helemaal naar achteren loopt.

Door de speciale verenstructuur met veel donzige randen kan ook deze uil vrijwel geluidloos vliegen en zo zijn prooi verrassen.

De bosuil is een standvogel, dus hij blijft het hele jaar in ons land. Al in januari begint het mannetje met de baltsroep. Het is een duidelijk geluid in de stille avond- en nachturen. Hij wordt vaak gebruikt in detective-series, bij griezelige momenten in de nacht. In de vrije natuur roept deze uil alleen in de broedperiode.

Zoals zijn naam al aangeeft, is deze uilensoort echt gebonden aan bomen. Net als de ransuil broedt hij graag in oude ekster- en kraaiennesten, maar ze accepteren ook speciale uilennestkasten.

De uil gaat al broeden voordat het legsel voltallig is, dat betekent dat de jongen niet op dezelfde dag uit het ei kruipen. Als er te weinig voedsel is worden de jongste vogels vaak opgegeten door hun oudere broer of zus. Zo regelt de natuur dat niet alle jongen zullen verhongeren als de ouders niet voldoende voedsel kunnen aanbrengen.

Met de bosuil gaat het in ons land beter dan met de ransuil. Wel toont de populatie schommelingen van jaar tot jaar. Dat heeft meestal een relatie met de hoeveelheid beschikbare muizen, en dat hangt vaak weer samen met de weersomstandigheden, en daardoor het voedsel voor die muizen. Uit ringonderzoek is gebleken dat een bosuil ca. 22 jaar oud kan worden.

Het voedsel van deze uil bestaat uit kleine zoogdieren, kikkers en padden, grote dauwpieren, grote kevers en vogels tot het formaat van een duif. Wat een uil precies op zijn menu heeft staan, kunnen we herleiden uit de uitgespuugde braakballen.

Teun van Dijk

Vogel van de maand: de ransuil

De ransuil is een onregelmatige broedvogel in het Rembrandtpark. Doordat de meeste uilen voornamelijk in de nachtelijke uren actief zijn, vallen zij sowieso al weinig op. In het begin van het jaar worden vooral mensen die hun hond uitlaten vaak op uilen geattendeerd door hun opvallende roep, die doordat het dan rustiger op straat is, toch al verder reikt dan dat overdag het geval zou zijn.

Ondanks zijn verborgen levenswijze is het wellicht interessant om iets meer te weten te komen over deze bijzondere parkvogel. Helaas werkt het verenkleed van deze uil niet mee om aandacht te trekken. Deze uil heeft een prachtige schutkleur, waardoor hij naast een boomstam bijna op een uitstulpende tak lijkt in plaats van op een vogel.

Hoewel uilen doorgaans overdag slapen, verloopt die slaap toch anders dan bij ons mensen.

Ze verzinken niet in zo’n diepe slaap als wij kennen. Uilen reageren zodoende wel op afwijkende geluiden, en doordat ze hun kop bijna 180 graden kunnen draaien, hoeven ze hun zitplaats niet te verlaten om meer van een mogelijk gevaar in de nabijheid te kunnen opmerken. Dus zo heeft een uil ons meestal wel in de gaten, maar wij hem niet.

Uilen hebben  bijzondere veren. Met name in de vleugels, waardoor hun vliegbewegingen nauwelijks geluid voortbrengen, en ze zodoende hun prooi wel aan het geluid in de duisternis kunnen detecteren. Hun oren zijn niet de twee pluimen op de kop, dat zijn gewoon kopversieringen. De oren zitten onder de veren verborgen, vlak achter de ogen.

 Het bijzondere aan uillenogen is dat ze beide recht vooruit kijken, in tegenstelling tot andere vogels, die juist op opzij kijken ingericht zijn.

Ransuilen eten vooral kleine zoogdieren, zoals allerlei soorten muizen, mollen en jonge ratten. Daarnaast eten ze ook een enkele kleine vogel, en grote insecten. Wat uilen precies eten kunnen we herleiden door de zogenaamde braakballen uit te pluizen. Ze eten hun prooien in het geheel op, maar de onverteerbare delen zoals haren, veren, botjes en het pantser van insecten, worden in een braakbal uitgespuugd. Die kun je dan vinden onder de boom waar een uil in slaapt.

Ransuilen gebruiken veelal een oud ekster- of kraaiennest als basis voor hun nest, waaraan ze dan het e.e.a. toevoegen. Gelukkig zijn eksters thans beschermde vogels, want vóór die tijd schoten jagers in het voorjaar nogal eens een schot hagel door een eksternest, ongeacht of daar op dat moment ook echt een ekster (of een ransuil) gebruik van maakte.

Helaas neemt het aantal ransuilen -net als de kleine zangvogels- in ons land de laatste decennia elk jaar verder af. Dat wordt vooral veroorzaakt door de moderne landbouw, waarbij bosschages worden opgeruimd en muizen en insecten worden bestreden, waardoor prooidieren schaars worden.

Teun van Dijk

Vogel van de maand: de slechtvalk

De slechtvalk voelt zich vooral  thuis op hoge bouwsels. Deze roofvogel heeft zich in 1926 voor het eerst als broedvogel in Nederland gevestigd, op het eiland Schiermonnikoog. Hij was wel jaarlijks in ons land te zien, maar dan als wintergast uit Scandinavië. Vervolgens ging hij ook op Rottum broeden.

Vanaf 1973 is het hier een jaarlijkse broedvogel. In 2007 waren er in ons land al 40 paar. Ze nestelden voornamelijk op elektriciteitscentrales, waar ze gebruik maakten van de hoge schoorstenen. In Amsterdam verscheen het eerste nest op de Hemwegcentrale. Inmiddels broeden er in Amsterdam nu ongeveer 6 paar. Daarnaast zijn er ook niet broedende paren aanwezig, zoals op de Mondriaantoren bij het Amstelstation, het Rieker Business Park, en het Science Park in de Watergraafsmeer.

In het Rembrandtpark overwinterden slechtvalken regelmatig op het Ringparkgebouw, waarbij de belettering op de kopgevel hun favoriete plek was. Op zeker moment verscheen er een paar met een jong. Dat jong bleef op het Ringparkgebouw achter toen in het voorjaar zijn ouders weer naar hun broedgebied terugkeerden. Vervolgens kreeg deze vogel een partner, maar door de plannen voor de renovatie van het gebouw kon er geen nestgelegenheid gemaakt worden voor die valken, zoals elders gebeurd is. Daardoor zijn ze de laatste jaren o.a. in de torens van het Rijksmuseum gaan broeden.

De valken vertoeven wel regelmatig op de groene daken van het UWV-gebouw aan de Delflandlaan, en op andere hoge torens in de nabijheid van het Rembrandtpark.

Het favoriete voedsel van de slechtvalk is de stadsduif. Om zo’n duif te grijpen stort de valk zich van grote hoogte uit de lucht op de vogel, die door de klap veelal meteen zijn nek breekt. Daar dankt deze valk ook zijn naam aan. Slechten betekent neerhalen/slopen. Denk aan een gebouw slechten. Ook halsbandparkieten staan op de menukaart van de valk.

Inmiddels hebben zich langs het hele snelwegtracé van de A10, met veel hoge gebouwen, paren slechtvalken gevestigd -met een jachtgebied van 2 à 3 km. Of het inmiddels opgetopte Ringparkgebouw aantrekkingskracht voor die valken heeft, zullen we moeten afwachten, maar de geplande bouw van nog twee bijgebouwen in die hoek van het park, zal in de nabije toekomst voor de valken daar in elk geval teveel verstoring geven om er te gaan broeden.

De slechtvalk heeft een donkergrijze kop, met doorlopende wangstrepen. De borst en buik zijn fijn dwarsgestreept, net als de onderzijde van de vleugels, die bovenop samen met de rugpartij dezelfde kleur vertonen als de kop van de vogel. Slechtvalken hebben spitse vleugels, waarmee ze enorme snelheden kunnen bereiken.

Teun van Dijk